А. Байтұрсыновқа 150 жыл " сынып сағаты

А. Байтұрсыновқа 150 жыл " сынып сағаты
Өткізу күні: 31.01.2022 ж
Мақсаты мен міндеттері:
Қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу және өз Отаны мен халқына деген мақтаныш сезімін тәрбиелеу, Байтұрсыновтың өмірі мен қызметімен танысу, оқушылардың ой-өрісін кеңейту.
Өткізу формасы: ауызша журнал
Сынып сағатының барысы:
Кіріспе сөз мұғалім
Бүгінгі сынып сағаты А.Байтұрсыновтың туғанына 150 жыл толуына арналған. Ахмет Байтұрсыновтың бүкіл өмірі қазақтардың өзін-өзі билеуіне, мәдениетін, білімі мен ғылымын дамытуға, ғасырлар бойы өзіндік халық шығармашылығын ұлт рухының өзін сақтауға деген жалынды қамқорлықпен ұштасты. М. Әуезовтің 1923 жылы Байтұрсыновтың Қазақ халқы алдындағы баға жетпес еңбегін ескеріп, оны "қазақ зиялыларының көсемі"деп атағаны бекер емес.
Ахмет Байтұрсынов-ақын, ғалым, түркітанушы, аудармашы, педагог, публицист, қоғам қайраткері. Кезінде ол әділетсіздіктің, сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болған, жарты ғасырдан астам уақыт бойы аталмаған, оның есімі Қазақстан тарихында лайықты орын алмаған. Тарихтағы "ақтаңдақтар" жойылғанда ғана оның Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов сияқты қайраткерлерінің есімдері халыққа қайтарылды.

Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы 28 қаңтарда Торғай уезінің Тосын болысының Сартүбек шатқалында қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген. Оның әкесі тәуелсіз, ержүрек, ақылды және өзін-өзі бағалайтын, қазақ ауылдарында озбырлық пен заңсыздыққа бой алдырмаған, мақтаншақ адам Үмбетей халық батырының ұрпағы болып саналды. Жергілікті феодалдармен және патша өкіметімен жиі қақтығысқа түсті. Ахмет он үш жасар кезінде өмір оған ащы сабақ берді, бөлек тұрды, әкесі итжеккенге 15 жылға ауыр еңбек етуге жіберілді. Бұл Батурсын Шошақұлы уез бастығы полковник Яковлевке бағынбағандықтан және оны жылқымен соқтығысып, ұрып-соғуына байланысты болды.
Ахмет ауыл молдасынан сауат ашқан. Жас Ахмет үлкен қиындықтармен Торғай училищесінің курсын бітірді. Орыс-қазақ училищесін бітірген соң Орынборға барып, қазақ мұғалімдер мектебіне оқуға түседі. Ол үшін Орынборда төрт жыл болу және жыл сайын Торғай уезіне демалысқа оралу және Орынборға кері қайту үлкен материалдық мұқтаждыққа байланысты, бірақ өзінің табанды табиғатының арқасында өте қиын жағдайларда өтеді, А. Байтұрсынов көшіреді встречавшиеся оған жолында айыру және перебиваясь с "нан, нан-су", 1895 жылы ол cums курс ұстаздық мектеп. А.Байтұрсыновтың мектепте білім алуы осымен аяқталады. Болашақта ол еуропалық әдебиетті зерттей отырып, өзін-өзі тәрбиелеумен айналысады. 1895-1909 жылдар аралығында Ақтөбе, Қостанай және Қарқала уездерінің ауылдық болыстық училищелерінде сабақ берді. 1896 жылы Ахмет Ақтөбе уезінің батпақ болысына барып, Ахметкерей Катыбковтың мектеп мұғалімі болып жұмыс істейді, біраз уақыттан кейін қазіргі Қостанай облысының Әулиекөл жеріне мектеп мұғалімі лауазымына көшеді.
Ғалымның әйелі орыс болатын. Қостанай уезіндегі жұмыс кезінде Ахмет Байтұрсынов орманшының үйінде тұрып, Александр Ивановнаны жақсы көрді. Олар үйленді. Олардың некесі Қостанайда мұсылман болған, ол өзінің аты-жөнін өзгертіп, Бадрисафа Мұхаметсадықызы Байтұрсыноваға айналған. Олар Қостанайда тұрып, орыс-қазақ мектебінде мұғалім болып жұмыс істеді. Келесі жылы олар Омбыға, содан кейін Каркалинскіге көшіп, онда 1907 жылға дейін қалды. Содан кейін ол алғаш рет түрмеге жабылды.
1896 жылы Омбыда Ахмет Байтұрсынов сол кезде солтүстік облыстарда мектеп ісін басқарған Алекторовпен танысады. Бұл достық оған көп нәрсе берді. Алекторов оны Ильминскийдің ағартушылық қызметімен таныстырды. Өз халқының ауыр жағдайын және сауатсыздығын көріп, ол өзінің күрес жолын таңдап, кедейленген қазақ қоғамын дәстүрлілікке емес, жалпы адамзаттық өркениет арнасындағы жаңа өмірге шақырады. Байтұрсынов тек оқытушылық міндеттермен шектелмеді. Ол ауылдарды аралап, адамдарды ағартудың пайдасына үгіттеді және олармен армандаған нәрселерімен бөлісті. Ол патша үкіметінің қатыгез отарлау саясатының қайда апаратынын түсінді және өз сөздерінде оны батыл ашты. XX ғасырдың басында Қарқаралыда тұрып, А.Байтұрсынов революциялық қозғалыстарға қатысады. Жоғарыда аталған Қарқаралыда бірінші орыс революциясын қарсы алып, ол саяси қызметке белсене араласады. Бірінші акция оның қазақтардан жерді алып қоюды тоқтату, қоныс аударушылар ағынын тоқтата тұру, халық земстволарын құру талаптары жарияланған петицияларды жасауға қатысуы болды. Петицияда ағарту жүйесінің жаңа ұйымдастырылуы, қазақ халқының ойлары мен ұмтылыстарын бейнелейтін әдепсіз газет шығаруға рұқсат, мемлекеттік аппарат пен сот органдарында қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу қарастырылған. Бұл ойлар қазақ халқына ұран тастады және оны көптеген зиялы қауым өкілдері қолдады. Осы уақыттан бастап оның барлық ойлары халықтың санасын оятуға бағытталған. Ал аталған петиция 1905 жылдың 26 шілдесінде атақты Қоянды жәрмеңкесінде қазақтың тұңғыш құқық магистрі Жақып Ақпаевпен және ірі саясаткер, ғалым-экономист Әлихан Бөкейхановпен бірге жазылды. Әділдікті іздеу және іс-әрекеттерді сынау із-түссіз жүре алмады. 1909 жылы сол кезде мұғалімдік қызметпен айналысқан А.Баутурсынов тағы да 8 айға сотсыз Семей түрмесіне қамалды. Сол кезден бастап ол озбырлықпен күресуге ашық кіріседі, бостандық туралы өлеңдер жазады, халықты езгіге қарсы күресуге шақырады.
Оның поэтикалық қызметі Крыловтың ертегілерінің аудармасынан басталады. Крыловтың ертегілерін аудара отырып, ол, ең алдымен, балалар мен ересектерді тәрбиелеу үшін ертегілердің үлкен мүмкіндігін білдіреді. Ол аударма үшін түсінікті және қазақ рухына сәйкес келетін ертегілерді таңдайды. Ахмет Байтұрсыновпен Крыловтың 40 әңгімесі аударылып, "Қырық мысал" (Қырық мысал) атты жинақ бірнеше басылымнан тұрды. Бұл жинақ 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрді. Ол оған ақынның, аудармашының және өз халқы үшін жан-тәнімен ауыратын адамның даңқын әкелді. Ақын-протестант ретінде Ахмет Байтұрсынов поэзияны Ресейдің қазақтарға қысым жасаған монархиялық саясатына қарсы күрестің қаруына айналдырады. Өлеңдерінде ақын махаббатты, әйелдерді, табиғатты жырламайды, оның жоғары өлеңдер де, қанатты тіркестер де жоқ. Ол халыққа қарапайым әрі ұғынықты тілмен бостандықты жырлайды, езілген қазақ ұлтын ағартушылыққа, еңбекке және ғасырлар бойғы ұйқыдан арылуға шақырып, әрбір қазақта азаматтық сезімін оятады. Өлеңдері А. Байтұрсынов сыртқы қарапайымдылығы, ішкі мазмұны, жеңілдігі және біркелкілігі жағынан қазақ әдебиетінде алғашқы орындардың бірін алады. Ақынның " қырық мысалдан "басқа" Маса " деп аталатын түпнұсқа және аударылған өлеңдерінің шағын жинағы және лирикалық сипаттағы бірнеше басылмаған өлеңдері бар. А. Байтұрсыновтың бүкіл әдеби қызметі арқылы аяусыз сын, патша саясатын қатаң талдау және оған қарсы наразылық қызыл жіппен өтеді. Халықты артта қалушылықтан құтқару мақсатында Буйтұрсынов мәдениетті көтеру жалпы білім беру және жалпы адамзаттық өркениеттің жетістіктерін игеру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін екенін терең түсінді. Бұл жылдар оның ғылым жолындағы жолының басталуын білдіреді. Қазақ тілінің табиғатын зерттей отырып, ол тіл білімі бойынша мақалалар мен оқулықтар жазады, кейіннен тіл білімі бойынша ғылыми зерттеулері шығады.
Публицист ретінде ешқандай материалдық қаржысы жоқта Байтұрсынұлы Орынборда 1913 жылы "Қазақ"газетін ашады. Бірінші нөмірдегі "қазақ" деген бағдарламалық мақалада мерзімдік әдебиеттің пайдасы мен маңызын түсіндіре отырып, патша үкіметінің отаршылдық саясатына тұспа-тұс келіп былай деп жазады: "...Қазақ халқы ежелден белгілі бір аумақты иемденіп, оқшау өмір сүрді; енді біз қазақ даласына қоныс аударушылардың легін көріп отырмыз. Болашақта біздің тағдырымыз қандай болады. Заттардың Тарихи бағытына сүйенсек, егер бөтен элемент байырғы халыққа қарағанда мәдени тұрғыдан күшті болса, уақыт өте келе оны алдымен сіңіру керек деп болжау қиын емес. Керісінше: егер екеуі де бірдей мәдени болса. Сонда ғана олар бірдей құқықтарда өмір сүре отырып, өз бетінше дами алады және өздерінің ұлттық келбетін сақтай алады. Енді қазақтардың экономикалық өміріндегі бетбұрыс сөзсіз...", "... егер біз осыны қаламасақ, онда бұл мәселені түбегейлі шешіп, енді қазақ тілі мен әдебиетін жетілдіруге кірісу қажет". Осы идеядан А. Байтұрсынов ешқашан бір қадамға да шегінген емес. Көп ұзамай "Қазақ" газеті қазақ өмірінің мәдени және қоғамдық сұраныстарына жауап беретін жалғыз орган ретінде көпшіліктің ықыласына бөленіп, көпшілікке танымал болды. Сол кезде шыққан "Қазақстан" газеті мен "Айқап" журналы қазақ оқырмандарының арасында тіпті бірнеше жүз адамды таппай, көп ұзамай өз тіршілігін тоқтатты. "Қазақ" газетінің бірінші жылының соңына қарай 3000 жазылушысы болды. Газет 5 жылға созылды – 1917 жылға дейін. Осы уақыт ішінде ол басты ұлттық-қоғамдық-саяси және ғылыми әдеби басылымға айналды және сталиндік тазару жылдарында "Қазақ"газеті қызметкерлерінің аяусыз жазаға тартылуы кездейсоқ емес.

Ахмет Байтұрсынов 1912 жылы Орынборда шығарылған алғашқы қазақ әліппесінің авторы ғана емес, сонымен қатар қазақ грамматикасын анықтауға арналған ғылыми терминологияны әзірлеуші, қазақ тілінің барлық дыбыстарын барынша дәл жеткізетін қазақ әліпбиінің негізін қалаушылардың бірі. Ол жүзеге асырған қазақ жазуының реформасы прогресшіл зиялылар арасында қолдау тапты, ал 1924 жылы ресми түрде қабылданды.